Οι Φανοί της Κοζάνης την Αποκριά

Αποκριά! Η πιο χαρωπή και διασκεδαστική περίοδος του χρόνου για να ξεφαντώσουμε όλοι, να γελάσουμε, να μασκαρευτούμε και φυσικά να ταξιδέψουμε. Πολλές πόλεις έχουν αυτό το προνόμιο να διοργανώνουν εκδηλώσεις καρναβαλικές, παρέλαση μασκαράδων, άρματα  και χιλιάδες επισκέπτες να διασκεδάζουν κάτω από τη μουσική με ήχους βραζιλιάνικους και χορεύοντας στο ρυθμό της σάμπας. Όμως είναι και κάποιες πόλεις που κρατούν την παράδοση και τα έθιμα και μάλιστα με μεθοδικότητα, ώστε να μπορέσουν να την περάσουν και στις επόμενες γενιές. Μια από αυτές, είναι η Κοζάνη η όμορφη πόλη της Βόρειας Ελλάδας και πρωτεύουσα του ομώνυμου νομού. 

Η Αποκριά στην Κοζάνη με τους φανούς δεν είναι ένα απλό έθιμο. Είναι μια διονυσιακή γιορτή  και οι άνθρωποι αντί να ντύνονται σε κάτι που δεν είναι, αποτινάζουν το ψεύτικο από επάνω τους και όλοι μαζί γύρω από μια φωτιά (φανός) ενώνονται, χορεύουν, τραγουδούν και διασκεδάζουν μέχρι τελικής πτώσεως. 

Για όλα αυτά όμως χρειάζεται οργάνωση και προετοιμασία για να πετύχει αυτή η μεγάλη αποκριάτικη γιορτή, γιατί  “Οι φανοί της Κοζάνης” είναι από τα έθιμα που παραδίδονται από γενιά σε γενιά, προσαρμόζονται στην κάθε εποχή, αλλά δεν χάνουν την ουσία τους. Οι άνθρωποι της γειτονιάς – σήμερα δεκατρείς είναι οι γειτονιές που ανάβουν φανούς- από πολύ νωρίς οργανώνονται και εθελοντικά προσφέρουν την εργασία τους.  

Η γιορτή είναι ανοιχτή σε όλους και στηρίζεται στη συμμετοχή του κόσμου και όχι μόνο στη θέαση των πρωταγωνιστών, οι οποίοι είναι οι απλοί άνθρωποι, της γειτονιάς. Τραγουδούν και χορεύουν  γύρω από  μια φωτιά που ανάβουν στο σταυροδρόμι ή τη μικρή αλάνα της γειτονιάς τους, καλώντας και όλους τους άλλους να χορέψουν και να διασκεδάσουν μαζί τους.

Ταξίδι στην Κοζάνη

Πέρσι, την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς  αποφασίσαμε να επισκεφθούμε  και εμείς την Κοζάνη για να απολαύσουμε αυτά τα ιδιαίτερα έθιμά τους.  Ήταν απόγευμα Σαββάτου όταν φτάσαμε στην πόλη και αμέσως πήραμε τους δρόμους  για να τη γνωρίσουμε  και να ανακαλύψουμε την ταυτότητά της, αλλά στη βόλτα μας αυτή βλέποντας την  Κοζάνη σήμερα ως πόλη και μιλάω προσωπικά, διαπίστωσα πως δεν έχει τίποτε παλιό που να δηλώνει την ταυτότητα της, την ιστορία της, τον παλιό της πλούτο και τη δύναμή της.

Όλες οι πόλεις της Μακεδονίας είχαν αυτά τα υπέροχα μακεδονίτικα αρχοντικά, που είχαν χτιστεί στα τέλη του 17^ου αι. και στις αρχές του 18^ου αι. και έχουν κάτι να επιδείξουν έως και σήμερα. Στην Κοζάνη όμως πού είναι αυτά;  Ίσως χάθηκαν στον βωμό της αντιπαροχής.

Διάβασα, πως η Κοζάνη είναι από τις αρχαιότερες πόλεις της Ελλάδας. Οι αρχαιολόγοι έχουν βρει έναν πέλεκυ ηλικίας 100.000 χρόνων που μαρτυρεί πως εδώ ήταν παλαιολιθικός οικισμός ο παλαιότερος του ελλαδικού χώρου. Παρ΄ όλα αυτά όμως σήμερα είναι  μια σύγχρονη πόλη, εξ’ άλλου όλα εξελίσσονται, με μια όμορφη αγορά και γεμάτη νέους ανθρώπους χάριν στις πανεπιστημιακές σχολές της. Η μεγάλη κεντρική πλατεία της που είναι και η ανάσα της, έχει και αυτή εκσυγχρονιστεί και ο  μοντέρνος χαρακτήρας της δένει αρμονικά  με το καμπαναριό της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου, το ρολόι ή Μαρμάτσιο που το λένε οι παλιοί και που είναι και το σήμα κατατεθέν της Κοζάνης.

Το καμπαναριό έχει ρολόγια και στις 4 όψεις, έχει ύψος πάνω από 31 μέτρα, έχει 7 ορόφους και 6 καμπάνες με τη μεγαλύτερη να έχει διάμετρο 90 εκ.

Σε αυτή την πλατεία βρεθήκαμε και εμείς το βραδάκι μετά τη βόλτα μας ανάμεσα σε δεκάδες κόσμο. Ήταν ασφυκτικά γεμάτη και πιστεύω πως εκτός από τους επισκέπτες, κανένας Κοζανίτης δεν είχε μείνει σπίτι του. Όλοι είχαν βγει να διασκεδάσουν και όχι κλεισμένοι στα μπαράκια, αν και αυτά ήταν γεμάτα, αλλά στην πλατεία. Τα καφέ ήταν γεμάτα, τα χάλκινα, νταβούλια και κλαρίνα, έπαιζαν παραδοσιακά τραγούδια γεμίζοντας τη νύχτα με τον μεταλλικό τους ήχο, πολλοί ντυμένοι αποκριάτικα βολτάριζαν και όλοι, μα όλοι, χόρευαν.

Το  αποκριάτικο ξεφάντωμα αυτό, να σας πω, στα πεζοδρόμια και στους δρόμους πρώτη φορά το είδα. Χορέψαμε και εμείς. Ακόμα και να μη θέλαμε μας παρέσυρε το πλήθος και πραγματικά ήταν μια πρωτόγνωρη εμπειρία να χορεύουμε με αγνώστους στον δρόμο με αποτέλεσμα να έχουμε περάσει πολύ όμορφα!

Χοροί στην πλατεία

Σε λίγο όμως αφήσαμε τους χορούς και τα πανηγύρια, γιατί  στη μεγάλη πλατεία οι παραδοσιακοί χοροί από τους συλλόγους να χορεύουν με τις παραδοσιακές τους φορεσιές, άναψε για καλά το κέφι όλων. Με φόντο το ρολόι και ανεβασμένοι ψηλά με πανοραμική θέα της πλατείας απολαύσαμε το όλο θέαμα σιγοτραγουδώντας και εμείς μαζί τους όσα τραγούδια γνωρίζαμε.

Και μετά ήρθε η σειρά να γευτούμε τα υπέροχα σουβλάκια που ψηνόταν σε κάθε γωνιά  και οι μυρωδιές τους μας είχαν σπάσει τη μύτη, αφήστε που από τον πολύ χορό  είχαμε κιόλας ξελιγωθεί. Οι πεζόδρομοι της πόλης ήταν γεμάτοι κόσμο και μου έκανε εντύπωση πως τα στέκια της νεολαίας που ήταν γεμάτα, οι ήχοι της μουσικής που ακούγονταν από αυτά ήταν παραδοσιακοί και όλοι χόρευαν και διασκέδαζαν με αυτούς τους ρυθμούς!

Η Αποκριά στην Κοζάνη γιορτάζεται από όλους, μικρούς και μεγάλους, και η επιστροφή στις ρίζες είναι το καταλυτικό στοιχείο που επικρατεί παντού.

Την επομένη το πρωί μας βρήκε να απολαμβάνουμε το καφεδάκι μας στον επάνω όροφο του πιο όμορφου καφέ της πόλης  και από ψηλά να απολαμβάνουμε τα παιδιά να χορεύουν δημοτικά τραγούδια στην πλατεία σε ομόκεντρους κύκλους με τις παραδοσιακές τους ενδυμασίες, γιατί και τα παιδιά έχουν το δικαίωμα του χορού και το δικαίωμα να ζήσουν τη μαγεία της δικιάς τους Αποκριάς.

Άγιος Νικόλαος

Δεν έπρεπε όμως να χάσουμε και την ευκαιρία αφού βρισκόμασταν στην Κοζάνη να  επισκεφθούμε την εκκλησία του Αγίου Νικολάου δύο βήματα από την κεντρική πλατεία. Μπορεί από έξω να μην έχει την αίγλη ενός μεγάλου ναού,  όμως  όταν βρεθήκαμε μέσα στον ναό εντυπωσιαστήκαμε από τις τοιχογραφίες του. Ξέρετε πόσες τοιχογραφίες και εικόνες έχει αυτός ο σχετικά  μικρός ναός; Τετρακόσιες σαράντα τέσσερις (444) τοιχογραφίες και εκατόν πενήντα τρεις (153)εικόνες. Σύνολο 597! Κτίστηκε το 1664, ανακαινίστηκε το 1721 και το καμπαναριό του που κοσμεί την πλατεία της Κοζάνης κτίστηκε το 1855.

*Οι πληροφορίες είναι από  το έντυπο που πήραμε  μέσα από τον ναό.

Αποκριάτικη Παρέλαση στην Κοζάνη

Ο ήλιος μας έκανε τη χάρη και το μεσημέρι είχε βγει λαμπρός να χαρεί και αυτός με την διάθεσή μας και το κέφι μας, το οποίο συνεχίστηκε με την αποκριάτικη παρέλαση που άρχιζε σε λίγο. Μέχρι τώρα είχα διαπιστώσει πως στην Κοζάνη σε αυτό το αποκριάτικο γλέντι δεν θα ακούγαμε μοντέρνους ρυθμούς και ήχους, γιατί όλα είχαν αέρα παράδοσης. Στην παρέλαση όμως διαπίστωσα επιπλέον και το τι θα επακολουθούσε το βράδυ.  Τα γκρουπ που συμμετείχαν ήταν ουσιαστικά οι γειτονιές με τους ανθρώπους που αναβίωναν το Κοζανίτικο έθιμο των Φανών.

Τα άρματα που δεν είχαν την πολυτέλεια αρμάτων άλλων πόλεων που έχουν γιορτές της αποκριάς, αλλά ήταν φτιαγμένα από ανθρώπους που κοπίασαν γι  αυτό και ακολουθούσαν το άρμα τους με τραγούδι και χορό ντυμένοι άλλοι μασκαράδες και άλλοι με παραδοσιακές στολές. Επάνω στα άρματα οι επιγραφές δήλωναν τη γειτονιά στην οποίαν ανήκαν και από κάτω ένα σκωπτικό σχόλιο στην παραδοσιακή τους γλώσσα. Η γειτονιά ήταν αυτή  όπου το βράδυ θα άναβαν τη φωτιά τους και καλούσαν τον κόσμο να τους ακολουθήσει.

Bέβαια, στην παρέλαση υπήρχαν και γκρουπ καρναβαλιστών σε μοντέρνα έκδοση σατιρίζοντας όμως σκωπτικά το κάθε θέμα. Τα νταβούλια και τα κλαρίνα δεν έπαψαν να παίζουν ούτε στιγμή και οι καρναβαλιστές έκαναν την παρέλασή τους με κέφι παρασύροντας όλους εμάς που παρακολουθούσαμε να ζήσουμε και εμείς τη χαρά τους και ευθυμία τους. Εξ άλλου οι δρόμοι δεν είχανε ούτε προστατευτικά, ούτε ήταν κανείς να μας απαγορεύσει να γίνουμε και εμείς ένα με αυτούς που πολλές φορές παρασύροντάς μας χορεύαμε μαζί τους. Απίστευτο κέφι, απίστευτη τρέλα, απίστευτη διασκέδαση!

Και μετά την αποκριάτικη παρέλαση όλοι κατευθυνθήκαμε και πάλι στην κεντρική πλατεία, όπου άναψαν τον πρώτο φανό. Οι πρωτοτραγουδιστές ντυμένοι με τις μαύρες κάπες  και κρατώντας τις γκλίτσες τους  πιάσανε τον χορό και με τα τραγούδια τους παρασύρανε και όλο τον κόσμο. Ούτε καρφίτσα έπεφτε εκείνη την ώρα! Όλοι πιαστήκαν σε ένα συρτό κυκλικό αργό χορό  και με μεγάλο κέφι και ευθυμία συνέχισαν για πολλή ώρα.

Και αφού τελείωσαν τα παραδοσιακά και οι πρωταγωνιστές της βραδιάς φύγανε για τις γειτονιές τους για να ανάψουν τους φανούς τους, άρχισαν  τα μοντέρνα τραγούδια και όλοι που βρίσκονταν στην πλατεία ξεφάντωσαν, αφού επιδόθηκαν σε χορευτικές φιγούρες, σπάζοντας έστω για λίγο την παράδοση.

Φανός στο  “Πηγάδ’ απ’ το Κεραμαριό” – Φανοί της Κοζάνης

Όταν πλέον  βράδιασε για τα καλά  και τα φώτα της πόλης άναψαν, το διονυσιακό πανηγύρι μεταφέρθηκε στα σημεία των γειτονιών που θα άναβαν οι φωτιές-φανοί. Ο κόσμος άρχισε να διαλύεται  και να φεύγει από την κεντρική πλατεία και έπαιρνε το δρόμο ο καθένας για τη δική του γειτονιά για να συνεχίσει το γλέντι, γιατί το γλέντι στην Κοζάνη θέλει τη συμμετοχή του. Εμείς είχαμε διαλέξει τη γειτονιά με τον φανό « Πηγάδ’ απ’ το Κεραμαριό» για να περάσουμε μαζί με τους Κοζανίτες το τελευταίο βράδυ της Αποκριάς.

Με το άναμμα του φανού, γύρω στις 8 μ.μ. ξεκίνησαν και τα όργανα. Ο κόσμος είχε αρχίσει να συγκεντρώνεται γύρω από τον φανό και από τα πρώτα ποτηράκια του κρασιού το κέφι είχε αρχίσει. Τότε ο πρώτος τραγουδιστής που ήταν ένας νέος με δυνατή και καθαρή φωνή άρχισε να σέρνει τον αργό χορό έχοντας ως συνοδεία τέσσερα με πέντε άτομα που γνωρίζουν και αυτοί τα τραγούδια να τον σιγοντάρουν. Ο κόσμος στην αρχή άρχισε να τους ακολουθεί δειλά, αλλά στην συνέχεια βοηθούμενοι και από το κρασάκι έγιναν μια μεγάλη παρέα μαζί τους  και όλοι μαζί τραγουδούσαν και χόρευαν γύρω από τον αναμμένο φανό.

Τα τραγούδια που λέγανε είναι παμπάλαια, αλλά έχουν περάσει αναλλοίωτα από γενιά σε γενιά. Άλλα είναι γρήγορα άλλα αργά και τα περισσότερα είναι σκωπτικά και σατυρικά.  Τα ονομάζουν « ξινέντραπα» ή «μασκαραλίστικα» ή και «νοικοκυρίσια», όπως μας είπαν κάποιοι που ρωτήσαμε και που βρεθήκαμε να χορεύουμε μαζί τους σαν μια παλιοπαρέα, ενώ πριν λίγη ώρα ούτε καν τους γνωρίζαμε. Όλοι μας αφήσαμε πίσω τις ντροπές μας και τα στεγανά μας και δεχτήκαμε ομολογώ με πολλή άνεση κάθε σάτιρα και αυτοσαρκασμό.

Οι κύκλοι του χορού όσο περνούσε η ώρα μεγάλωναν και τα ποτηράκια του κρασιού άδειαζαν, οι φωνές όλων μας δυνάμωναν και τα πρόσωπά μας γίνονταν όλο και πιο γελαστά. Η διασκέδαση και ο χορός με τα τραγούδια κράτησαν μέχρι αργά. Εμείς δεν μπορέσαμε να μείνουμε έως το τέλος, γιατί η κούραση και το ποτό μας είχε καταβάλλει πολύ γρήγορα και αποχωρήσαμε, αλλά οι υπόλοιποι παραμείνανε με χορό και τραγούδι γύρω από τη φωτιά έως και αυτοί να μη μπορούν να πάρουν τα πόδια τους από την κούραση.

Την επόμενη ημέρα η Κοζάνη είχε γίνει ήδη μια πόλη καθώς πρέπει, και μπράβο στην δημοτική αρχή που έβγαλε νυχτιάτικα τα συνεργεία της και καθάρισε την πόλη, που είχε αρχίσει ήδη να μετράει 353 ημέρες αντίστροφα μέχρι την επόμενη Αποκριά. Εμείς πήραμε τον δρόμο της επιστροφής γεμάτοι με διάθεση και ευχαριστημένοι από αυτά που ζήσαμε αυτές τις δύο ημέρες στην Κοζάνη.

Ευχαριστούμε πολύ Κοζάνη για το κέφι σου, την φιλοξενία σου και την υπέροχη αποκριάτικη διάθεση που μας επιφύλασσες! Εύχομαι να συνεχίσεις  να κρατάς και να διαφυλάττεις τις παραδόσεις σου και τα αποκριάτικα έθιμά σου, ώστε να μπορείς να τα μεταδίδεις κάθε χρόνο και στις επόμενες γενιές.

Ταξιδιωτικές επιλογές από την Κοζάνη

Έχοντας στη διάθεσή σας ακόμη μια ημέρα διακοπών λόγω της Καθαρής Δευτέρας που ακολουθεί την Κυριακή της Αποκριάς, μπορείτε να επισκεφθείτε στην περιοχή: 

1. Βελβεντός

Πετρόχτιστα σπίτια με μακεδονίτικη αρχιτεκτονική, στενά δρομάκια και βυζαντινές εκκλησίες συνθέτουν την όμορφη και γραφική κωμόπολη του νομού Κοζάνης ανάμεσα στον Αλιάκμονα και τα Πιέρια όρη. Απέχει μόλις 30 χλμ. από την Κοζάνη.

2. Γέφυρα Πολύφυτου και Νεράιδα

Η υψηλή γέφυρα Πολύφυτου είναι η μεγαλύτερη και ομορφότερη γέφυρα των Βαλκανίων μήκους 1372 μέτρων, αξίζει την επίσκεψή σας  για να την αποτυπώσετε στην φωτογραφική σας, αλλά και για επισκεφθείτε το όμορφο χωριουδάκι Νεράιδα για φαγητό και πανοραμική θέα.

3. Γρεβενά. Ακόμα και εκτός νομού μπορείτε να επισκεφθείτε την πόλη των Γρεβενών για να γευθείτε τις τοπικές νοστιμιές τους από μανιτάρια, αλλά και την πόλη της Καστοριάς για μια βόλτα στα αρχοντικά της και στη λίμνη της.

Σας ευχαριστώ για την ανάγνωση!

Δείτε κι άλλους προορισμούς για αποδράσεις την περίοδο της αποκριάς στην Ελλάδα και στο εξωτερικό: Βενετία, Ξάνθη, Γαλαξίδι.

Μαμά Μαρία